Tú hevur virði

25. mars er dagur teirra óföddu. Í hesum sambandi byrjaði Føroya Pro Vita eitt nýtt átak, ið vit hava kallað: Tú hevur virði.
Grundboðskapurin hjá Føroya Pro Vita er einfaldur og týdningarmikil: Tú hevur virði, tí at tú ert eitt menniskja. Öll menniskju hava treytaleyst virði, sum merkir, at virðið ikki avhongur av, hvussu dugnaligur tú ert, um tú bert brek, hvörji foreldur tíni eru o.s.fr.
Henda menniskjaáskoðanin er ein av grundarsteinunum í okkara samfelagi, men viðhvört er tað tíverri onkur persónur ella bólkur, ið dettur burtur ímillum.
Vit arbeiða fyri, at hetta skal gerast ein sjálvfylgja í Föroyum: at öll hava virði.
– Tú eins væl og eg
– Tey óföddu sum tey föddu
– Tey óynsktu sum tey ynsktu
– Mamman sum barnið
O.s.fr.

Pro Vita søkir samskipara (farloyvisstarv)

Staður: J. H. Schrøtersgøta 11, 100 Tórshavn, Faroe Islands

Umsóknarfreist: 16. apríl 2023

Starv at seta 1. mai 2023 ella skjótast gjörligt, 20 tímar um vikuna.

Starvslýsing:

Vilt tú arbeiða fyri at verja tað ófødda barnið? Dámar tær at skipa tín egna gerandisdag? Kundi tú hugsað tær eitt starv við ábyrgd og ávirkan?

Vit sóknast eftir einari eldsál at taka sær av dagliga virkseminum hjá Pro Vita, nú samskiparin fer í barsilsfarloyvi. Vit leita eftir einum persóni, sum vil virka fyri upplýsing og samskipa virksemið rundan um felagsskapin.

Tann, ið settur verður má vera fleksibul, og kann vera ein fyrimunur at hava arbeiðsroyndir innan umsiting, men hetta er ikki eitt krav. Tað hevur stóran týdning at viðkomandi, sum verður settur, megnar at skipa sín dagligdag.

Føroya Pro Vita er einasti felagsskapur í Føroyum, sum arbeiðir fyri at verja tað ófødda barnið, og er tískil eisini ein rødd í samfelagnum í politiskum málum, ið viðvíkja fosturtøku og kvinnurættindum.

Vit bjóða:

  • eitt áhugavert, sjálvstøðugt, fjølbroytt og mennandi starv
  • talan er um 20 tímar um vikuna.

Arbeiðið fevnir um:

  • at hava um hendi dagligu umsitingina av felagnum í samstarvi við nevndina.
  • at taka væl ímóti fólki, sum hava spurningar til felagsskapin.

Vit vænta, at tú:

  • hevur eitt ynski um at gera mun fyri tað ófødda barnið.
  • hevur áhuga í at betra korini hjá kvinnum, sum eru við barn.
  • ert fyrikomandi og samstarvssinnaður.
  • megnar at arbeiða sjálvstøðugt.
  • hevur góðan telduførleika.
  • dugir væl at orða teg á skrift eins væl og í talu.
  • hevur áhuga í at seta teg inn í fosturtøkuøkið.

Starvið verður sett skjótast gjørligt ella 1. mai 2023.

Umsóknin við viðkomandi skjølum skal sendast við telduposti til provita@provita.fo

Nærri fæst at vita um starvið við at venda sær til forkvinnuna Ruth Norðgerð tel. 773636.

 

Meir um Pro Vita á provita.fo

Google fagnar tryggari føðing

Í hesum døgum, meðan fleiri vilja tosa um sokallaða “trygga fosturtøku”, fagnar Google pólsku ljósmóðrini Justine Siegemund (1636-1705), sum bleiv kend fyri sín framúr dugnaskap at hjálpa kvinnum ígjøgnum trupla føðing. Aftaná eina lærutíð byrjaði hon sína yrkisleið við at veita fátækum barnakonum ókeypis føðingarhjálp, men bleiv seinni sett til eitt nú at taka ímóti børnunum í kongaligu familjuni í Berlin. Sum tann fyrsta í Týsklandi skrivaði hon eina vísindaliga bók um føðing og føðingarhjálp úr einum kvinniligum sjónarhorni. Tann 28. mars í 1690 bleiv hendan bók hennara “The Court Midwife” góðkend sum ein almenn medicinsk lærubók. Hetta bleiv slóðbrótandi fyri yrkið sum ljósmóður og var við til at betra munandi um tryggleikan og heilsuna hjá bæði mammum og pinkubørnum.

Google takkar henni við hesum orðum:

Thank you Justine Siegemund for setting the foundation for modern childbirth education! Your legacy still inspires physicians to take a page out of your book – to make labor and delivery safer for all.

Og eg takki Google við hesum orðum:

Takk Google fyri at varpa ljós á barnið í móðurlívi, á trygga føðing, á ljósmøður og teirra týdningarmikla arbeiði, á barnakonur og mammur, og ikki minst á vitan, vísund og útbúgving innan, hvussu børn verða móttikin á besta hátt inn í hendan heim.

Filmsbrot: https://www.youtube.com/watch?v=cPF-A2y3DIU&ab_channel=DoodleCatalog 

Rebekka Fuglø Poulsen

Føroya Pro Vita

Hugleiðingar um kvinnudagin

Suk hjerte brist ikke. Eg kenni meg púra fremmanda á kvinnudegnum í ár.

Nú jørðin enn einaferð hevur verið runt, so fór enn ein kvinnudagur forbí. Ein dagur, tá vit steðga á og rætta kumpas. Hvar eru vit komin, og hvagar skulu vit?
Til stóra sorg haldi eg, at vit í kvinnustríðinum eru farnar av leið, tá umræður barnsburð.
Førleikin at bera børn er ein framíhjárættur, sum vit eiga at berjast við hond og fót fyri at tryggja so góð kor sum gjørligt.
Hesin rættur eigur ikki at vera viðgjørdur sum ein samfelagstrupulleiki, men sum ein samfelagsuppgáva og rættur.
– Vit eiga at arbeiða fyri, at kvinnur, sum fara í barsil, ikki merkja hetta á pensiónskontoni.
– Vit eiga at arbeiða fyri, at kvinnur, sum bera børn, fáa hjálp til at gjøgnumføra barnsburð uttan fíggjarligan smeit.
– Vit eiga at arbeiða fyri, at landsins lógir tryggja, at kvinnur í burðarførum aldri fáa bestu møguleikar at seta eitt nýtt ættarlið við, og samstundis hava sítt pláss á arbeiðsmarknaðinum.
– At kvinnur, sum av fíggjarligum, sosialum, samfelagsligum ella sálarligum trupulleikum kenna seg noyddar at velja fosturtøku, hava eitt annað val.
Fíggjarliga bíligasta loysnin til nógvar trupulleikar er fosturtøka. Men nær hevur symptomviðgerð verið ein góð loysn?
Tá eitt lív endar, ber ikki til at venda aftur. Hvørt tað er eitt óhapp ella dráp, so er eingin vegur aftur. Á sama hátt er við byrjanini av lívinum. Tað vendist ikki aftur. Eitt lív er byrjað! Eitt menniskja er byrjað sína ferð í menning. Eitt menniskja – einstakt! Einki kann koma í staðin fyri akkurát hetta menniskja – serstakt. Egið fingramerki, egið dna, egin útsjónd, sum nú spírar í móðurlívi.
At kalla fosturtøku fyri eini rættindi er púra burturvið. Ein fosturtøka er ein viðurkenning av samfelagsligum ábyrgdarloysi, og tá kvinnur stíga fram og ynskja betri kor til barnafamiljur ella barsil, ja so kann samfelagið vaska sær hendurnar og siga: tú hevur sjálv valt at fullføra barnsburð, tú hevði annað val.
At brúka fosturtøku sum kvinnurættindi er eftir mínum tykki at spæla á útivølli. Vit skulu ikki tilpassa okkum til eitt samfelag og ein arbeiðsmarknað til menn. Vit skulu tryggja okkum okkara part á arbeiðsmarknaðinum, soleiðis at hann broytist til eisini at rúma kvinnum við teimum eginleikum, sum bert ein kvinna hevur. Og vit mugu gevast at skoða barnsburð sum eina byrðu ella ein ampa, tarn, vansa. Men heldur sum nakað, sum tryggjar okkara framtíðar vælferð og sum ein part av samfelagsbygging.
Vit skulu eisini tryggja, at menn taka ábyrgd av teimum børnum, sum teir eru við til at skapa, og ikki bert sleppa at loypa uppum, har garðurin er lægstur og frásiga sær alla ábyrgd.
Vit skulu berjast fyri einum samfelagi, har ein kvinna hevur pláss til at vera kvinna, og ikki bert er tilpassað einum samfelag, sum longu er. Og har tað ikki verður sæð sum ein ampi at vera kvinna, sum fær børn – tí gjørd ger fær onga vend.
Ruth Norðgerð, forkvinna í Føroya Pro Vita

Nýggj nevnd vald

Mynd av nýggju nevndini. Frá vinstru: Sofus Gregersen, Hanna Klein Poulsen, Rebekka Fuglø Poulsen, Noomi Gregersen, Björk Tyril Sadembou, Ruth Norðgerð Sevdal, Nigro Bjarki Hermansen.

 

Mánakvöldið 27. februar 2023 kl.19.00 helt Føroya Pro Vita sín árliga aðalfund í Skansahúsinum í Tórshavn. Undir fundinum bleiv ein nýggj nevnd vald, og síðani skipaði nevndin seg beint eftir fundin.

Tey sum vórðu afturvald í nevndina eru:

Ruth Norðgerð Sevdal, forkvinna

Rebekka Fuglø Poulsen, næstforkvinna

Nigro Bjarki Hermansen, kassameistari

Sofus Gregersen, eykanevndarlimur

 

Fyrstu ferð valdar í nevndina eru:

Björk Tyril Sadembou, nevndarlimur

Hanna Klein Poulsen, eykanevndarlimur

 

Harafturat stóð Noomi Gregersen ikki fyri valið í ár og heldur fram sum skrivari.

Er tað altíð betri at vita meir?

Mynd tikin í 1999 undir skurðviðgerð í móðurlívi fyri ryggmarvsbrokk.

Tíðliga í januar mánaða í 2023, skrivar danska tíðindasíðan Ingeniøren, at tað danska etiska ráðið meldar út, at tað er törvur á kjaki, um hvussu nógvar upplýsingar foreldur skulu fáa um sítt barn í viðgongutíðini. 

Útmeldingin kom í samband við eina nýggja kanning, sum danska fyritökan Arcadi (serfröðingar innanfyri fosturdiagnostikk) er í ferð við at menna. Henda nýggja kanningin kannar börn fyri cystiska fibrosu og foreldrini kunnu fáa svar innan fyri fría fosturtöku markið. Fyritökan sigur seg ætla at leggja fleiri sjúkur afturat listanum av tí, sum kannað verður fyri, skjótast gjörligt.

Henda töknin mennir seg skjótt, og Ida Donkin úr danska etiska ráðnum heldur, at vit eru í vanda fyri at töknin yvirhálar tað etiska kjakið.

Hvat er fosturdiagnostikkur?

Fosturdiagnostikkur er ein tökni, ið mennir seg sera skjótt, og sum verður nógv brúkt. Fosturdiagnostikkur fevnir um allar kanningar av einum fostri í móðurlívi, sum meta um vanda fyri ella staðfesta sjúku, brek ella frábregði.

Best kenda dömið er allarhelst ultraljóðskanning. Ultraljóð gevur okkum livandi myndir av fostrinum, og vit kunnu m.a. hyggja eftir beinagrind, limum, öllum gögnunum hjá barninum, og enntá hyggja hvussu hjarta slær, um tað er piss í blöðruni, og hvussu blóðtilförslan ígjögnum nalvastrongin er.

Ultraljóð kann brúkast til lívbjargandi viðgerð. T.d. um vit síggja á myndunum, at barnið hevur ryggmarvsbrokk (partur av mönini liggur í einum posa á rygginum) ber til at viðgera hetta í móðurlívi, við betri úrslitum enn um skurðviðgerðin bíðaði til barnið var fött.

Eitt annað dömi er, at tað er vanligt at fylgja við vökstrinum, serliga um talan er um tví- ella fleirburar. Tað sæst á myndunum, um börnini trívast og vaksa sum tey skulu, og í summum förum verður t.d. TTTS (tvíbura til tvíbura blóðflutningssjúka) staðfest. TTTS er ein sjúka, ið tví- ella fleirburar við einari móðurkaku kunnu fáa. Hava tvíburar TTTS er ójavnvág í blóðtilförsluni og annar fær meir og hin ov lítið. Uttan viðgerð er vanligt, at báðir tvíburarnir doyggja, men nú ber til at rætta blóðtilförsluna í móðurlívi við lasaraskurðviðgerð, og út frá eini kanning frá 2018 yvirliva báðir í 70% av förunum og annar í 90% við hesi viðgerð.

Seinni í viðgongutíðini er vanligt at nýta ultraljóðmyndirnar til at taka stöðu til, um mamman skal setast í gongd, tá ið eitt barn ikki trívist í móðurlívi.

Umframt ultraljóð, kunnu vit hyggja at ílegum og kyknum hjá fostrinum við antin at taka blóðroynd frá mammuni, ella at taka eina roynd av móðurkakuni ella fosturvatninum. T.d. ber til at staðfesta Down syndrom í einum barni við eini slíkari kanning.

Nýggja fosturkanningin, sum var nevnd ovast í greinini eitur Evita Test CF: ein kanning fyri cystiska fibrosu. Her verður ein blóðroynd tikin frá mammuni millum viku 10 og 14, og kyknur frá barninum verða kannaðar fyri 50 tær vanligastu mutatiónirnar, ið elva til sjúkuna cystiska fibrosu. Evita Test CF er ikki marknaðarförd enn, men fyritökan, sum mennir kanningina hevur longu góðkendar kanningar fyri kromosomsjúkur (t.d. Down syndrom) og kyn. Hóast mamman verður kannað í viku 10, krevur donsk lóggáva, at fyritökan bíðar við at upplýsa kyn til mamman er komin 12 vikur. Einki mark er fyri nær foreldrini kunnu fáa upplýsing um sjúku hjá barninum.

Vit duga kanska at ímynda okkum, hví danska stjórnin ikki vil, at foreldur vita kyn áðrenn júst vika 12 er liðin.

Etikkur og endamálið við fosturdiagnostikki

Vit hava tíverri eingi föroysk töl, men Sundhedsstyrelsen sigur í almennu leiðreglunum um fosturdiagnostikk, at 97% av barnakonum í Danmark, taka av tilboðnum um fosturdiagnostikk. Tá ið ein tökni er so útbreidd, kann tað vera eitt gott hugskot at spyrja, hvat endamálið við at nýta töknina er, og hvussu vit nýta hana so etiskt sum gjörligt.

Wilson og Jungner góvu gjögnum WHO (Heimsheilsustovnin) í 1968 eina vegleiðing út um, hvussu vit yvirlitskanna (en. screen) etiskt. Störsti parturin av fosturdiagnostikki er yvirlitskanningar. Hetta merkir, at vit kanna öll, uttan mun til sjúkueyðkenni ella vandatættir.

Vegleiðingin hevði 10 punkt, sum enn verða fylgd í dag. Næsta punktið sigur: 

There should be an accepted treatment for patients with recognized disease.”

Umsett til:

“Ein góðtikin viðgerð til sjúklingar við sjúkuni, ið kanna verður fyri, má vera til.”

Men hvat merkir “ein góðtikin viðgerð” og hvat ynskja vit, tá ið vit kanna fyri sjúkur, ið antin ikki kunnu viðgerast í móðurlívi ella ikki kunnu viðgerast yvirhövur?

Í Föroyum hava vit valt ikki at bjóða eina av vanligastu kanningunum aðrastaðni. Her meini eg við nakkafoldskanning. Endamálið við nakkafoldskanning er at uppdaga kromosomfeilir hjá barninum. Kunnu kromosomfeilir viðgerast? 

Leiðreglurnar frá Sundhedsstyrelsen, sum vórðu nevndar omanfyri, siga, at um kromosomfeilur er staðfestur hjá barninum, velja 95% av mammum fosturtöku.

Um vit fylgja Wilson og Jungner vegleiðingini, so má hetta merkja, at tá eitt fostur fær staðfest kromosomfeil, er “góðtikna viðgerðin” fosturtöka. Er sjúklingurin so ikki barnið, men heldur mamman, sum fær staðfest at hon er “berari av barnið við kromosomfeili”? Um vit hugsa um donsku lóggávuna, sum var nevnd omanfyri, er tað kanska hesa “viðgerð” man ræddist, um tað ikki var kynið foreldrini ynsktu, sum bleiv staðfest.

Hvussu við, um vit skifta kromosomfeil út við okkurt annað? Hugsa tær um 95% av pörum, ið fingu at vita, at tey væntaðu sær eina gentu valdu fosturtöku? Ella um vit kannaðu um fostrini vóru deyv, blind, fóru at klára seg illa í skúlanum ella illa í ítrótti, um tey fóru at geva tær ommu- ella abbabörn o.s.fr. Ja, tað er næstan líkamikið, hvat vit seta ístaðin fyri kromosomfeil, so hövdu tey allarflestu okkara sett spurnartekin við, hvat vit gjördu, um 95% av börnum við onkrum ávísum eginleika vóru vald frá.

Eru börnini við kromosomfeili so óynskt, at vit bara góðtaka teirra deyðadóm? Ynskja vit nú tað sama fyri tey við cystiskari fibrosu, tá ið vit menna eina kanning, sum kann staðfesta sjúkuna frá viku 10?

Ein donsk kanning frá 2002 hugdi eftir, um tað loysir seg at kanna öll fostur fyri cystiska fibrosu. Greinin vísir á, at tað hevði kostað umleið 2 mió. danskar krónur fyri hvört barn, sum fekk staðfest cystiska fibrosu og bleiv valt frá. Men, sigur greinin, fyri hvört barn við cystiskari fibrosu, sum ikki verður fött, kunnu vit vænta at spara upp til 4,4 mió. DKK í heilivági/viðgerð, og tað er tí væntandi ein “sparing fyri samfelagið”, at kanna öll fostur fyri cystiska fibrosu.

Hvussu nógv skal tað kosta at viðgera teg, áðrenn tað verður sæð sum “ein fyrimunur fyri samfelagið”, at tú aldrin verður född/ur? Har samfelagið ynskir, at mamma tín velur eina fosturtöku?

Eg spurdi fyrr í greinini, hvat endamálið er, tá ið vit kanna fyri sjúku. Men vísir danska greinin omanfyri ikki nettupp á, at endamálið kanska er, at tey sjúku verða vald frá í móðurlívi? So hava vit meira pening eftir í heilsuverkinum til at viðgera okkara lívstílssjúkur.

Deyðilig vitan

Um vit líka venda aftur til leiðreglurnar frá Sundhedsstyrelsen um etiskan fosturdiagnostikk stendur eisini:

“Det nationale tilbud om fosterdiagnostik har siden indførelsen haft til formål gennem neutral og fyldestgørende information at give den gravide/parret mulighed for at træffe de valg, der er rigtige for hende/dem – ikke at hindre fødsel af børn med alvorlige sygdomme eller handikap.”

Umsett til:

“Tilboðið um fosturdiagnostikk í Danmark hevur síðani viðtöku sína havt til endamáls, í gjögnum neutrala og nöktandi upplýsing, at geva barnakonuni/parinum möguleika at velja tað, ið er rætt fyri hana/tey – ikki at forða fyri at börn við álvarsligari sjúku ella breki verða född”.

Tá ið 95% av fostrum ið fáa staðfest kromosomfeil verða vald frá, og tá ið vit longu skriva greinar, um hvussu nógv tað kann spara samfelagnum, um vit eisini fingu valt börnini við cystiskari fibrosu frá í móðurlívi, halda vit so veruliga, at vegleiðingin verður fylgd? At ávísar kanningar ikki “forða fyri at börn við álvarsligari sjúku ella breki verða född”?

Hvussu nógv afturat skulu vit kanna börn okkara fyri í móðurlívi?

 

 

Keldur:

Upprunaliga greinin hjá Ingeniøren: https://ing.dk/artikel/screening-opdager-sygdomme-fostre-foer-abort-graensen-rejser-etiske-dilemmaer-264663

Evita Test CF: https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1002/pd.6276?utm_source=google&utm_medium=paidsearch&utm_campaign=R3MR425&utm_content=Medicine

Evita Test Gender: https://arcedi.com/products/evita-test-gender/

Skurðviðgerð fyri brokk: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29031539/

Viðgerð fyri eineggjaðar tvíburar: https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jog.13600

Sundhedsstyrelsen um fosturdiagnostikk: https://www.sst.dk/-/media/Udgivelser/2020/Fosterdiagnostik/Retningslinjer-for-fosterdiagnostik.ashx?sc_lang=da&hash=E862A6E2E3A06583E2F9D7048E008CEF

Cystisk fibrosa, kostnaður: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12007162/

Skurðviðgerð í móðurlívi: https://lozierinstitute.org/dive-deeper/fetal-surgery-treating-babies-before-they-are-born/

Kanningarhættir í móðurlívi: https://www.acog.org/womens-health/faqs/prenatal-genetic-diagnostic-tests

Wilson og Jungner: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/270163/PMC2647421.pdf

 

Skrivað hevur: Björk Tyril Sadembou

28 fosturtøkur í Føroyum í fjør

Í fjør vórðu 28 fosturtøkur framdar í Føroyum og sostatt var talið á fosturtøkum umleið tað sama í fjør, sum tað hevur verið hesi seinastu fimm árini. Hesi seinastu fimm árini hava fosturtøkurnar verið 24 í miðal um árið, sigur Hagstovan, sum hevur gjørt tølini upp.

Meira upplýsing:   Einans 28 fosturtøkur í Føroyum í fjør  –   in.fo , 09.03.21.

Fosturtøkurnar ein triðingur av tí sum var fyri tríati árum síðani   –   Hagstova Føroya

 

 

 

Amnesty vil hava “óavmarkađan altjóđa rætt til fosturtøku”

 

Amnesty International hevur boðað (red: september 2020) frá einum nýggjum politikki viðvíkjandi fosturtøku, sum heitur á lond í øllum heiminum at loyva fríari fosturtøku, líka mikið orsøk, líka upp til barnsburð og at loyva fosturtøku vegna kyn…

  • Amnesty International vil vera við, at felagsskapurin ikki tekur støðu til nær eitt mannalív byrjar. Í nýggja politikkinum verður tó sagt, at rætturin til lívið ikki byrjar fyrr enn eftir føðing…
  • Harafturat viðurkennur felagsskapurin, at ásetingar um avmarkingar, sum til dømis aldurin á fostrinum, eru til. Kortini skulla hesar avmarkingar ikki verða roknaðar sum absolut mørk og hesi mørk eiga at verða nærri eftirkannaði…
  • FAQ síðan hjá Amnesty greiður eisini frá, at felagsskapurin vil nokta heilsustarvsfólki, sum eru fyri lívi, møguleikan vegna sína samvitsku at nokta at luttaka í fosturtøkum. Hetta verður gjørt við at heita á myndugleikar at noyða hesi heilsustarvsfólk at gera ávísingar til tey heilsustarvsfólk, sum eru fús at fremja fosturtøkur…

Umskifti hjá Amnesty International viðvíkjandi kravinum um fosturtøku er eitt skelkandi frávik frá hugsjónunum hjá løgfrøðinginum Peter Benenson, sum stovnaði felagsskapin í 1961.

Lesa meira higar:    Amnesty International calls for ‘universal right to abortion’

 

Mannarættindi eru viðfødd rættindi alra mans, óansæð tjóðskap, bústað, kyn, ætt, húðarlit, átrúnað, mál ella aðra støðu. Øll hava vit í sama mun rætt til okkara mannarættindi. Hesi rættindi eru øll sínámillum treytað og óskiftilig.

Tað finst eingin rættur til fosturtøku sambært altjóða lóg og rætti, hvørki í altjóða sáttmálum ella sambært altjóða viðtøkum. Eingin ST sáttmáli nágreiniliga neyvt sigast at grundfesta ella viðurkenna rættin til fosturtøku.

Meira upplýsing:     Mannarættindi          –       Fosturtøka og harðskapur

 

 

×