Kategori: Fosturtøka

Mynd frá: https://www.frc.org/prolifemaps – kort yvir ymsu lógirnar í statunum. Tað grönasta verjir ófödda barnið mest, sí fulla frágreiðing við at fylgja leinkjuni.

Fyri nökrum dögum síðani, 24. juni 2022, hendi ein stór broyting í fosturtökulógini í USA, tá ið hægstirættur kolldömdi eina avgerð frá 1973. Síðani hevur kjakið um fosturtöku í heiminum og í Föroyum verið á gosi.

Men hvat akkurát var tað sum hendi og hvat merkir broytingin?

USA hevur eina öðrvísi lógarskipan, enn vit hava her í Föroyum, og tí kann tað vera trupult at skilja akkurát hvat henda avgerðin merkir. Henda greinin fer fyrst at greiða frá lógar- og rættarskipanini í USA og síðani koma eitt sindur inn á söguna aftanfyri fosturtökulógina, sum vanliga verður kallað Roe v Wade. Um tú bert vilt lesa um stöðuna í dag, kanst tú leypa niður til brotið “Stöðan í USA í dag”.

Rættarskipanin í USA

USA er eitt samveldisríki samansett av 52 statum. Summar lógir eru galdandi fyri alt ríkið (t.d. grundlógin), men nógv er avgjört av stjórnini í hvörjum stati, soleiðis at lógin ikki er tann sama allastaðni í landinum.

Í Föroyum hava vit eina borgarliga rættarskipan (civil law), sum merkir at okkara lógir verða skrivaðar og atkvöddar um av politikkarum. Í USA hava tey hetta slagið av lóg, t.d. grundlógina, men havi umframt tað siðvenjulóg (common law).

Siðvenjulóg, er lóg sum kemur frá öllum avgerðum, sum verða tiknar í rættinum. Í USA er tað soleiðis, at tá ið ein sak er í rættinum tekum dómarin eina avgerð og gevur eina skrivliga frágreiðing um dómin út, har ið greitt verður frá avgerðini og grundgevingunum aftanfyri. Henda skrivliga frágreiðing telur síðani sum lóg framyvir og vanligt er at halda seg til hesa avgerðina, um ein líknandi sak kemur í rættin seinni.

Um tú ert ónögdur við eina avgerð ber til at klaga til ein hægri rætt, tí avgerðin hjá einum hægri rætti telur meir enn avgerðin hjá einum lægri rætti. Ovastur av öllum er hægstirætturin í USA.

Roe v Wade

Í 1969 bleiv Norma McCorvey við barn fyri triðju ferð. Hon var stök, illa fyri fíggjarliga og hevði mist foreldramyndugleikan av hinum báðum börnunum, ið hon hevði borið í heim. Hon visti ikki, hvat hon nú skuldi gera, men onkur skeyt henni fosturtöku upp. Hon búði tó í statinum Texas, har fosturtöka ikki var loyvd og bleiv tí sett í samband við tveir sakförarar, ið itu Linda Coffee og Sarah Weddington. Tær báðar vóru longu tá í ferð við at fyrireika ein sak, har tær ákærdu Texas fyri at hava eina fosturtökulóg, ið var í stríð við grundlógina. Tær manglaðu bara eina barnakonu, hvörs sögu tær kundu brúka, og hvörs vegna tær kundu saksökja Texas: hendan barnakona bleiv Norma, tó undir dulnevninum Jane Roe. Táverandi sakförarin hjá Texas æt Henry Wade, og tí bleiv málið kent sum Roe v Wade, har v stendur fyri versus, sum merkir ímóti.

Norma McCorvey hevur seinni sagt, at hon ikki skilti, hvat ein fosturtöka var, og at hon angraði, at hon játtaði at vera partur av sakini. Hon royndi seinni í lívinum at fáa rættin at broyta lógina aftur.

Hægstirættur í USA avgjördi í januar í 1973 at fosturtöka er ein rættur staðfestur í grundlógini undir rættinum til “privatlív” og rættinum at velja um man vil hava börn. Avgerðin hevði trý punkt:

1. Í fyrsta trimestri (umleið 12 til 14 vikur av viðgongutíðini) skuldi fosturtöka vera loyvd. Mamman tók avgerðina í samráð við læknan.
2. Frá endanum á fyrsta trimestri og upp til at barnið verður mett at kunnað yvirlivað um tað var fött, t.e. til barnið er lívfört, hövdu statirnir rætt til at verja heilsuna hjá mammuni við “rímiligum” avmarkingum.
3. Frá at barnið er lívfört (í 1973 mett at vera um 28 vikur) kunnu statirnir, um teir ynskja, banna ella avmarka fosturtöku, uttan tá ið tað stendur um lív hjá mammuni.

Hóast Norma “vann” sakina, fekk hon ongantíð eina fosturtöku, tí hon hevði átt eina dóttur, trý ár áðrenn rætturin tók hesa avgerðina. Triðja dótturin bleiv eisini givin burtur til ættleiðing og livir enn í dag.

Fosturtöka kemur aftur í rættin

Í 1992 kom fosturtökulógin aftur í hægstarætt í USA, men tá hendi eingin stórvegis broyting á lógina. Nú varð lógin simplari og segði, at áðrenn barnið var lívfört “hevur kvinnan rætt til at fáa eina fosturtöku uttan óneyðuga uppílegging frá statinum.”

Síðani gingu næstan 30 ár áðrenn fosturtökumálið kom aftur í hægstarættin. Hesuferð var tað í samband við eina lóg, sum staturin Mississippi samtykti í 2018. Lógin loyvdi ikki fosturtöku eftir 15 vikum av viðgongutíð, uttan so tað stendur um lív, ella barnið verður mett til ikki at kunna yvirliva uttanfyri móðurlív, sjálvt um öll læknalig hjálp verður veitt. Lógin legði dent á, at vit í dag vita meir enn nakrantíð fyrr, um hvussu skjótt barnið mennist í móðurlívi og nevnir ymiskt sum hendir í fyrsta trimestri. Lógin nevnir eisini, at aftaná 12 vikur er barnið í allar mátar “skapað sum eitt menniskja” við fingrum, eygum, gögnum o.s.fr..

Dagin eftir at lógin varð samtykt, saksökti Jackson Women’s Health Organization (ein fosturtökuveitari) statin Mississippi, tí teir hildu ikki lógina vera í samráð við amerikonsku grundlógina. Sakin endaði í hægstarætti og 24. juni 2022 varð avgjört, at lógin hjá Mississippi var ikki í stríð við grundlógina, tí fosturtöka var ikki ein grundlógartryggjaðar rættur. Fosturtöka er ongantíð beinleiðis nevnd í grundlógini, og hægstirættur skrivar í síni avgerð, at rætturin til frælsi ikki kann tulkast at merkja “rættur til fosturtöku”, tá ið fosturtöka í stóran mun var revsiverd í tíðini, tá ið grundlógin (við rættingum) varð skrivað. Í avgerðini kölldömdi hægstirætturin eisini Roe v Wade avgerðina frá 1973 og Casey avgerðina frá 1992.

Stöðan í USA í dag

Avgerðin hjá hægstarætti 24. juni 2022 bannaði ikki fosturtöku í USA. Síðani Roe v Wade avgerðina í 1973 hevur verið soleiðis, at landið setti kröv um hvussu fosturtökulógin skuldi vera í öllum statunum, hóast tey í statinum ikki ynsktu fosturtöku. Nú er tað fari útaftur til statirnar, sum merkir, at teir fólkavaldu politikkararnir kunnu samtykkja lógir, sum samsvara við tað, sum borgararnir halda. Alt eftir hvörjum stati tú ert í, er fosturtöka nú frí upp til föðing ella bert loyvd fyri at bjarga lívinum á mammuni. Tær ymsu lógirnar eru ikki samdar um, hvat málið snýr seg um, tí summar kallað lívið í móðurlívi eitt “ófött barn”, meðan aðrar kallað tað “eitt potentielt lív” ella bara nevna “graviditetin” hjá kvinnuni. Grundleggjandi ósemjan virkar til at vera um, hvat hetta lívið í móðurlívi er, og nær tað er ein persónur ella menniskja við öllum rættindum, sum hoyra hartil.

Hvat er ein persónur?

Í næstan 50 ár, hevur fosturtöka verið sæð í USA sum ein grundlógarrættur. Ein av reglunum, sum varð nýtt til at verja fosturtöku var hendan úr 14. rætting á grundlógina:

“…nor shall any State deprive any person of life, liberty, or property, without due process of law.”

Á föroyskum:

“..heldur ikki skal nakar statur ræna lív, frælsi ella ogn frá einum persóni uttan rættvísa dómsviðgerð.”

Men kann henda reglan ikki lættliga tulkast sum at fosturtöka ikki skal vera loyvd, tí allir persónar hava rætt til lív? Einasti mátin, vit kunnu verja fría fosturtöku ella fosturtöku yvirhövur útfrá hasum setninginum, er um barnið í móðurlívi ikki er ein “persónur”.

So er spurningurin jú: hvat er ein persónur? Hvat er ein persónur um öll menniskju ikki eru persónar? Vit eru allarhelst öll samd um, at öll nýfödd börn eru persónar, hava treytaleyst virði og hava rætt til lív. Men um hetta ikki er galdandi frá gitnaði, so mugu vit duga at svara uppá hvat knappliga ger ein til ein persón. Er ein ávísur aldur ella eginleiki, ið ger okkum nóg lík vaksnum til at geva okkum rætt til lív? Og um so er, hvör er hesin eginleikin og hvör er hesin aldurin?

 

 

Ynskir tú at vita meira um Pro Vita ella stuðla virksemi okkara, ert tú vælkomin at vitja heimasíðu okkara: provita.fo

Skrivað hevur: Björk Tyril Sadembou

 

Keldur:

Uppgáva um lívið hjá Normu McCorvey: https://digitalcommons.slc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1033&context=womenshistory_etd

Frágreiðing frá Normu, 2000: https://www.epm.org/resources/2000/Mar/2/truth-about-roe-v-wade-according-jane-roe-norma-mc/

https://opinionfront.com/common-law-vs-civil-law

Roe v Wade avgerðin, 1973: https://law.uoregon.edu/sites/law2.uoregon.edu/files/faculty/law%20bios%20files/law-mpeccol-e564.pdf

Casey avgerðin, 1992: https://supreme.justia.com/cases/federal/us/505/833/

Mississippi Gestational Act, 2018: https://law.justia.com/codes/mississippi/2018/title-41/chapter-41/gestational-age-act/section-41-41-191/

Dobbs avgerðin, 2022: https://www.scribd.com/document/579589630/The-Daily-Wire-Dobbs-State-Health-Officer-of-the-Mississippi-Department-of-Health-Et-Al-v-Jackson-Women-s-Health-Organization-Et-Al

Núverandi lóg: https://www.guttmacher.org/state-policy/explore/state-policies-later-abortions

Mynd: https://www.frc.org/prolifemaps

Fyri góðum mánaði síðan kom Altjóða Heilsustovnurin (WHO) út við nýggjum tilmælum um fosturtöku. WHO er ein undirfelagsskapur hjá ST, sum varð stovnaður í 1948 við tí endamáli “at öll fólk skulu fáa so góða heilsu sum gjörligt”.

Frammaliga í 210-síðu langa bóklinginum frá WHO stendur, at tilmælini eru fyrst og fremst ætlað myndugleikum og politikarum, men eisini fosturtökuveitarum. Tey flestu tilmælini snúgva seg um fosturtökuhættir og líknandi, men í hesi greinini verður hugt nærri eftir trimum lógaruppskotum úr bóklinginum.

Lógaruppskotini/tilmælini eru:
1. At fosturtöka ikki skal vera eitt revsivert misbrot.
2. At fosturtöka skal vera loyvd í allari viðgongutíðini undir öllum umstöðum – einasta kravið skal vera at mamman ynskir tað.
3. At heilsustarvsfólk ikki kunnu nokta at taka lut í eini fosturtöku av samvitskuorsökum, um hetta á nakran hátt forðar eini kvinnu í at fáa fosturtöku.

WHO sigur, at um tilmælini ikki vera fylgd, so kann hetta hava “keðiligar fylgjur” sum t.d., at fleiri börn vera född, tí at færri fosturtökur verða framdar. Harafturat siga teir, at tað er púra trygt (fyri mammuna) at taka fostrið, líkamikið hvussu langt hon er komin í viðgongutíðini.

Í bóklinginum stendur, at tilmælini virða öll mannarættindi. T.d. verja tilmælini rættin til lív, tí tá ið vit ikki hava fría fosturtöku “kunnu vit noyða kvinnur at fáa sær ólógligar og vandamiklar fosturtökur” og seta lív teirra í vága.
Bóklingurin sigur seg eisini virða sáttmálan um rættindi hjá börnum (16.01.1992). Hetta er áhugavert, tí at fostrið ella barnið í móðurlívi er ongantíð nevnt í bóklinginum – tó er tað umtalað sum “vevnaður” minst einaferð.
Í ST-sáttmálanum um rættindi hjá börnum stendur m.a.:

Grein 6
Luttakaralondini viðurkenna, at øll børn hava ein natúrligan rætt til lívið.

Grein 1
Í hesum sáttmála er eitt barn at skilja sum eitt og hvørt menniskja yngri enn 18 ár, uttan so at barnið gerst myndigt fyrr sambært teirri lóg, sum er galdandi fyri barnið.

Spurningurin er so, hvussu fylgir bóklingurin hesum sáttmálanum? Tað er týðiligt, at einasti mátin tilmælini frá WHO kunnu tulkast til at virða rættindi hjá börnum og rættin til lív, er um barnið í móðurlívi ikki verður roknað sum eitt barn ella sum eitt menniskja yvirhövur.

Men hvat er tað sum knappliga ger okkum til menniskju? Er tað ein ávísur aldur? Um so, hvör aldur?
Eitt barn fött í USA í viku 21 yvirlivdi við nógvari hjálp frá serfröðingum, men í t.d. Íslandi er frí fösturtöka til og við viku 22.
Liggur virðið okkara í, um vit eru ynskt ella óynskt? Hvat serligt hendir, tá ið vit verða född, sum ger, at vit hava rætt til lív, hóast mamma okkara ikki ynskir okkum longur?

Í 2021 metti WHO at 73 mió. fosturtökur verða framdar um árið. Teir meta, at tað eru 3 fosturtökur fyri hvörji 10 fostur, sum eru gitin í móðurlívi.

Tað eru fleiri kanningar gjördar um hví kvinnur velja fosturtöku. Í eini kanning frá Guttmacher í 2005 vórðu 1209 kvinnur spurdar, um hví tær valdu fosturtöku. Fyrst kundu tær nevna fleiri orsökir, og tá sögdu 73% at tær ikki hövdu ráð til barnið, 48% at tær hövdu trupulleikar við pápanum og 74% at tær ikki hildu seg megna at taka sær av arbeiði, skúla, ella öðrum börnum, um tær fingu eitt barn afturat. Tá ið tær vórðu spurdar um hövuðsorsökina, sögdu tær allarflestu, at tær ikki földu seg klárar ella nóg væl fyri fíggjarliga at taka sær av einum barni. Einans 7% valdu fosturtöku vegna egna heilsu ella tí fostrið bar brek og 0,5% í samband við neyðtöku.

Í eini danskari kanning um fosturtöku frá 2003, har 1326 kvinnur vóru við var vanligasta orsök til fösturtöku aftur, at tær “ikki hövdu ráð til eitt barn beint nú” ella at teirra “sosiala stöða var ov óstabil”.

Er tað ikki eitt sindur óvæntað at fíggjarligu umstöðurnar skulu vera vanligasta orsök til fosturtöku í einum vælferðarsamfelagi sum okkara? Vilja vit ikki heldur liva í einum samfelag har eingin fölir seg noydda at velja fosturtöku tí tær ikki síggja aðrar möguleikar?
Burdu vit ikki verið raskari at tikið okkum av kvinnum og mammum í okkara landi, soleiðis at eingin fölir seg noydda at velja barnið hjá sær frá?
Her í Föroyum hava vit hjálparfelagskapin Mammuhjálpina, sum arbeiðir við at loysa júst henda trupulleikan. Mammuhjálpin kann m.a. veita praktiska hjálp, ráðgeving í almennum viðurskiftum og klæðir og útgerð til börn.

Endamálsorðingin hjá Mammuhjálpini er:

Vit vilja virka fyri, at ongin kvinna í Føroyum skal føla seg noydda at velja fosturtøku vegna vantandi hjálp. Vit ynskja somuleiðis, at allar mammur og familjur skulu vita, at tær kunnu venda sær til okkum, um tær hava tørv á ráðgeving og hjálp.

Fyri líka at venda aftur til altjóða viðurskifti, so stendur í ST-sáttmálanum um rættindi hjá börnum, at barnsins törvur eigur at setast fremst í samfelagsmálum. Tí var tað skuffandi og ræðandi at lesa hvussu WHO í sínum tilmælum ongantíð hugsaði um barnið í móðurlívi ella viðurkendi tað sum menniskja yvirhövur.

Börn okkara eru framtíðin og eru týdningarmesta tilfeingið eitt land hevur.
Tað er kanska ikki altíð at besta loysnin fyri barnið er besta loysnin fyri mammuna. Men tað er týdningarmikið, at vit hugsa um báðar partar, eisini tá ið tað er trupult. Fosturtöka er jú ikki einasti mátin at loysa trupulleikan hjá eini barnakonu, ið ikki hevur ráð ella umstöður til eitt barn.

Ynskir tú at vita meira um Pro Vita ella Mammuhjálpina ella stuðla virksemi okkara, ert tú vælkomin at vitja heimasíður okkara: provita.fo og mammuhjalpin.fo

 

 

 

Keldur:

Fosturtöku tilmæli frá WHO: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/349316/9789240039483-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Hagtöl um fosturtöku: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/abortion

“Keðiligar fylgjur”: https://cdn.who.int/media/docs/default-source/reproductive-health/abortion/supplementary-material-1.pdf?sfvrsn=5bc94f18_7

Föddur, 21 vikur: https://www.uab.edu/news/health/item/12427-uab-hospital-delivers-record-breaking-premature-baby –

Kanning úr USA 2005: https://www.guttmacher.org/sites/default/files/pdfs/journals/3711005.pdf

Donsk kanning 2003: https://www.yumpu.com/da/document/read/19793342/nar-der-ikke-er-noget-tredje-valg-sundhedsstyrelsen/27

ST-sáttmálin um barnarættindi: https://d3b1dqw2kzexi.cloudfront.net/media/7681/sáttmálin-á-føroyskum.pdf

 

Skrivað: Björk Tyril Sadembou